Historia miasta

22:20, 17.06.2008 J.U Aktualizacja: 21:35, 17.06.2017

Skomentuj

U źródeł

Piotr A. Skoblewski

ZARYS DZIEJÓW GNIEWKOWA SZKIC HISTORYCZNY

Współpraca:
Eugeniusz Skoblewski
Wirginia Skowrońska
Małgorzata Konieczka

Gniewkowo należy do najstarszych miejscowości na Kujawach.
Geograficznie znajduje się ono ma tzw. Wysoczyźnie Kujawskiej i obszarze tradycyjnie zwanym Czarnymi Kujawami z racji przeważających tu urodzajnych, czarnych ziem bagiennych.
Tereny te od wieków były już zasiedlone. Przechodziły tu różnorodne kultury osadnicze, o czym świadczą liczne stanowiska archeologiczne. Do najciekawszych możemy zaliczyć znaleziska kultury ceramiki sznurowej z około 1900 p.n.e. (przełom neolitu i brązu), kulturę grobów kloszowych z epoki żelaza - około 400 p.n.e., czy też stanowiska kultury przeworskiej - II, III wiek n.e. - już z okresu intensywnej gospodarki rolnej. W tzw. okresie wpływów rzymskich przez te strony przebiegał szlak bursztynowy, co miało znaczący na rozwój infrastruktury osadniczej na tym obszarze. Niestety brak źródeł pisanych nie pozwala na prześledzenie dziejów osady gniewkowskiej w okresie wczesnego średniowiecza. Być może w IX, X wieku n.e. mieszkańcy tych terenów należeli do plemienia Goplan, które w połowie X wieku weszło w skład państwa Mieszka I (w tym miejscu należy jednak podkreślić, iż nazwa Goplanie tylko raz pojawiła się w źródłach pisanych z X wieku, natomiast nie wspominano nich Geograf Bawarski - wiarygodne źródło z połowy IX wieku n.e.). Faktem jest, iż w ciągu X - XII wieku następuje szybki rozwój gospodarczy tych ziem związany z dogodnym położeniem oraz postępem w zakresie rolnictwa i wymiany handlowej.

Średniowieczne dzieje grodu

Pierwsza wzmianka o Gniewkowie pojawia się w roku 1185 w dokumencie wydanym przez księcia mazowieckiego Leszka, w którym wspomina się o kaplicy gniewkowskiej oddanej w jurysdykcję kanonikom włocławskim. Nie znamy pochodzenia samej nazwy grodu. Niektórzy badacze wywodzą nazwę Gniewkowo od Gniewkomira (Gniewka) z potężnego rodu Lisów, do którego gród miał należeć w okresie przedlokacyjnym (teza ta wydaje się mało prawdopodobną z uwagi na fakt, iż Gniewkowo w tym czasie było domeną królewską - książęcą). Domniemanie to nie wytrzymuje krytyki, aczkolwiek pozostaje terminem przyjętym w lokalnej tradycji i w takim też kontekście występuje w literaturze przedmiotu.

Lokalizacja miasta na prawie niemieckim (magdeburskim, chełmińskim) miała miejsce najprawdopodobniej w roku 1268 i związana jest z imieniem inowrocławskiego księcia Siemomysła (Siemomysł - Ziemomysłt około 1287 roku, syn pierwszego samodzielnego księcia Kujaw - Kazimierza Konradowica; przyrodni brat Leszka Czarnego i Władysława Łokietka). Po śmierci Siemomysła następuje okres współrządów w księstwie inowrocławskim trzech synów tego władcy: Leszka, Przemysła i Kazimierza. W latach 1312-1314 następuje ostateczny podział księstwa inowrocławskiego pomiędzy synów Siemomysła. Najmłodszy z nich - Kazimierz otrzymał suwerenną władzę nad Gniewkowem nosząc tytuł książę gniewkowski i pan Kujaw. W ten oto sposób na arenie dziejowej pojawił się nowy podmiot polityczno-prawny, tj. księstwo gniewkowskie. Księstwo to przetrwało aż po rok 1390. W chwili powstania obejmowało ono dwie kasztelanie: gniewkowską na lewym i słońską na prawym brzegu Wisły, a głównymi grodami tej dzielnicy były: Gniewkowo, Szarlej i Złotoria.

W samym Gniewkowie istniał już wtedy kościół parafialny pw. św. Konstancji (po raz pierwszy kościół ten wzmiankowany jest w źródłach z 1527, jednak wzniesiono go znacznie wcześniej - nawa główna pochodzi z XIV wieku, natomiast prezbiterium gotyckie datowane jest na połowę XIII wieku; kościół w swej bryle zbudowany został w stylu gotyckim, posiadając późniejsze elementy architektoniczne - szczególnie barokowe wnętrze; pierwszy znany proboszcz Zygfryd 1303-1304; parafia w Gniewkowie musiała już istnieć wcześniej XII-XIII wiek). W mieście znajdowała się też obronna warownia (grodziszcze, zamek), która w źródłach określana jest jako castrum, co wskazuje na jej obronny charakter (castrum to zbudowane zostało u progu XIV wieku będąc budowlą nie murowaną, lecz drewniano-ziemną, spalone przez Krzyżaków w 1332 r., a następnie wzniesione ponownie przed rokiem 1375; przetrwało do połowy XVI wieku jako siedziba starosty, usytuowane na tzw. Nitkowej Górze).
Pierwszy samodzielny władca księstwa gniewkowskiego- Kazimierz panował w nim do swej śmierci (lata pomiędzy 1347 a 1350). Odgrywał on znaczącą rolę polityczną będąc stronnikiem Władysława Łokietka. Kazimierz - książę gniewkowski wspólnie ze swym bratem Przemysławem został wyznaczony przez Łokietka jako namiestnik Pomorza Gdańskiego - 1306 r. Zeznawał on również w roku 1339 w słynnym procesie w Warszawie, procesie dotyczącym kwestii zwrotu zagrabionego przez Krzyżaków Pomorza. Był on także jednym z gwarantów traktatu kaliskiego zawartego między Kazimierzem Wielkim, a zakonem krzyżackim w 1343r. W tym miejscu musimy jeszcze wspomnieć, iż podczas rządów Kazimierza miało miejsce oblężenie gniewkowskiego grodu przez Krzyżaków, wynikiem którego było zajęcie miasta i jego kilkuletnia okupacja (1332-1337). W tym czasie uległa zniszczeniu część miasta wraz z obronnym grodziszczem.
Kazimierz - władca gniewkowski miał kilkoro dzieci, z których dwoje przeszło do historii, przynajmniej tej średniowiecznej. Pierwsza była córka - Elżbieta wydana za bana Bośni Stefana Kotromanica (Elżbieta ur. około 1323 r., prawdopodobnie w roku 1335 wydana za księcia Bośni Stefana II; ich córka była również Elżbieta - tak zwana Elżbieta Bośniaczka, która w 1353 roku została żoną króla Węgier Ludwika Andegaweńskiego; z tego związku narodziła się przyszła królowa Polski - Jadwiga, która z racji związków rodzinnych jest gniewkowianką po kądzieli).
Drugą znaczącą postacią był syn Kazimierza - Władysław Biały, który po śmierci ojca - około roku 1350 objął we władanie księstwo gniewkowskie. Władysław Biały należy z pewnością do najciekawszych osobowości spośród żyjących wówczas Piastów (Władysław Biały ur. zapewne po roku 1323, a przed 1330 - "wielki, mały książę, władca ambitny i nieszczęsny, mnich i błędny rycerz" - po opuszczeniu kraju liczne podróże: Palestyna, Litwa, Rzym, Niemcy, Francja; następnie mnich cysterski 1366-1367, po roku 1367 w zakonie benedyktynów; po śmierci Kazimierza wielkiego próbował sięgnąć po koronę polską; po fiasku tych starań i ostatecznym wyparciu z księstwa gniewkowskiego, powrócił do Francji, gdzie zmarł w Strasburgu - 1388, pochowany jest w Dijon). Księstwo gniewkowskie pozostało w rękach Władysława Białego do roku 1363. W tymże roku Władysław niespodziewanie zastawił swą domenę królowi Kazimierzowi Wielkiemu i wyjechał z kraju. Powrócił w roku 1373 i w wyniku działań bardziej politycznych niż zbrojnych objął ponownie rządy w księstwie gniewkowskim. Wyparty przez stronników Ludwika Węgierskiego raz jeszcze na krótko w latach 1375-1376 powrócił do swej rodzinnej ziemi. Jednakże w wyniku rozmów między Władysławem, a urzędnikiem królewskim (rozmowy te toczyły się w Brześciu Kujawskim) książę zdecydował się sprzedać księstwo gniewkowskie Ludwikowi Węgierskiemu - marzec 1376 r.

W grudniu tegoż roku król Ludwik Węgierski oddał dzielnicę gniewkowską w lenno księciu Władysławowi Opolczykowi ( + 1401 ).
Brak źródeł pisanych nie pozwala na bliższą analizę rządów Władysława Opolczyka na tym terenie. Wiemy, że około roku 1390 dokonał on podziału księstwa gniewkowskiego: tereny leżące na lewym brzegu Wisły z Gniewkowem i Szarlejem włączono do ziemi Inowrocławskiej, z kolei posiadłości znajdujące się na prawym brzegu Wisły ze Złotorią - włączono do ziemi dobrzyńskiej. W ten to sposób przestało de facto istnieć księstwo gniewkowskie jako podmiot polityczno-prawny. Od tej pory w źródłach pojawia się jeszcze termin - województwo gniewkowskie - używany często zamiennie z terminem województwo inowrocławskie (np. wojewodą gniewkowskim określano w źródłach Janusza z Kościelca). Po raz ostatni województwo gniewkowskie pojawia się w źródłach z lat 1413-1420. Później mowa jest już tylko o starostwie, gdyż właśnie status starostwa niegrodowego będącego dzierżawą królewską posiadło Gniewkowo aż do roku 1772 (pierwszym starostą gniewkowskim był Mikołaj Szarlejski).

Tak zamyka się XIV-ste stulecie - okres najbardziej znaczący w dziejach gniewkowskiego grodu, kiedy to miasto było stolicą samodzielnego księstwa. W następnych wiekach Gniewkowo nie odgrywało już nigdy tak znaczącej roli na politycznej mapie Polski.

Jeżeli chodzi o XV stulecie, to w tym okresie Gniewkowo trzykrotnie pojawia sie na kartach historii. Po raz pierwszy w roku 1405, kiedy to w mieście przebywał król Władysław Jagiełło. Prowadził on rozmowy z czeskim królem Janem Luksemburskim w sprawie odzyskania ziemi dobrzyńskiej zastawionej wcześniej Krzyżakom przez czeskiego władcę.

Po raz drugi gniewkowski gród pojawia się w źródłach w roku 1450. Wiązało się to z wydaniem przez Kazimierza Jagielończyka dokumentu potwierdzającego lokację Gniewkowa na prawie niemieckim najprawdopodobniej pierwotny dokument lokacyjny wydany przez księcia inowrocławskiego Siemomysła uległ zniszczeniu, toteż potrzebne było potwierdzenie nowej lokacji miasta).

Po raz trzeci Gniewkowo spotykamy w dokumencie spisanym w roku 1458, informującym, iż w tymże roku miasto było miejscem zbiórki pospolitego ruszenia ruszającemu przeciw zakonowi krzyżackiemu w ramach kolejnej kompani wojny 13-letniej.

Należy jeszcze nadmienić, iż w tym stuleciu Gniewkowo (wraz z przyległymi ziemiami) wchodziło w skład województwa inowrocławskiego i w takich ramach administracyjnych miasto pozostawało aż do pierwszego rozbioru Polski. Trzeba także podkreślić, że w tym wieku nie nastąpił jakiś znaczący rozwój miasta, ani pod względem jego struktury architektonicznej, ani też w kontekście ekonomicznym, nie mówiąc już o roli politycznej.

Gniewkowo w czasach nowożytnych

Następne stulecia od XVI po XVIII okazały się niezbyt pomyślne dla miasta. Wiek XVI otwierał dokument króla Aleksandra Jagielończyka z roku 1504, który nadawał Gniewkowu przywilej organizowania raz w tygodniu targów w mieście. Przywilej ten miał istotne znaczenie dla ugruntowania pozycji miasta jako lokalnego ośrodka wymiany towarów, tak rolnych, jak i leśnych. Stwarzał on perspektywy dalszego rozwoju Gniewkowa. Według danych szacunkowych z roku 1567 w mieście znajdowało się 97 domów, a liczba jego mieszkańców wynosiła około 220. Niestety w XVI wieku miasta nie ominęły liczne pożary. Największy z roku 1582 strawił 5 folwarków oraz 54 domy. Rozmiary tego pożaru w znacznym stopniu wpłynęły na zahamowanie rozwoju miasta. Równie niepomyślny był dla Gniewkowa wiek XVII - wiek wojen w historii Polski.

Wojny te odcisnęły również swe piętno w historii miasta. W latach 1626-1629 w Gniewkowie przebywali Szwedzi. Na ten okres datuje się w mieście wybuch epidemii, a w roku 1629 miał miejsce kolejny pożar, który zniszczył 49 domów oraz ratusz. Również podczas potopu z lat 1655-1660 w mieście przebywały wojska szwedzkie, które drugi raz zniszczyły w poważnym stopniu miasto.

Według danych z roku 1673 Gniewkowo liczyło 250 mieszkańców, a więc w stosunku do XVI stulecia nie zaznaczył się wyraźny rozwój demograficzny miasta - przeciwnie - obserwujemy w tym zakresie wyraźną stagnację.

Początek XVIII stulecia przyniósł Polsce tzw. II wojnę północną 1700-1721. W tym czasie przez Gniewkowo przechodziły wojska walczące w tej wojnie i to zarówno szwedzkie, jak i austryjackie oraz rosyjskie, np. w roku 1712. Przemarsze tych wojsk wiązały się, rzecz jasna z licznymi grabieżami i niszczeniem zasobów trwałych miasta. Toteż w I połowie XVIII wieku Gniewkowo schodzi do roli niewielkiego ośrodka miejskiego o znaczeniu jedynie lokalnym. W roku 1765 w mieście znajdowały się 43 domy, a jego ludność szacuje się na około 300 mieszkańców. Miasto nadal pełniło funkcję starostwa niegrodowego, a ostatnim starostą gniewkowskim był Ludwik Dąbski z Lubwńca. W roku 1772 podczas I rozbioru Polski Gniewkowo w ramach tzw. okręgu nadnoteckiego wchodzi w skład państwa pruskiego.

Tak kończą się dzieje miasta w okresie Rzeczypospolitej Szlacheckiej, a rozpoczyna się trwający 148 lat (1772-1920) okres zaborów, który był swoistą próbą dla miasta i jego mieszkańców.

W dobie zaborów

Pierwszy - trwający z górą 30 lat - okres administracji pruskiej na tych terenach przerwany został w roku 1806 wkroczeniem do Wielkopolski i na Kujawy Zachodnie wojsk napoleońskich. Gniewkowo stało się wtedy ośrodkiem nowej jednostki administracyjnej - tzw. lenności cesarsko-gniewkowskiej. Jednak już w roku 1813 wkraczają tu wojska rosyjskie, co ostatecznie kończy 7-letni okres niezależności tych ziem. Na mocy decyzji Kongresu Wiedeńskiego (zwanego często IV rozbiorem Polski) Kujawy Zachodnie ponownie włączone zostały do państwa pruskiego.

I połowa XIX stulecia była dla Gniewkowa okresem szybkiego rozwoju. W roku 1843 miasto uzyskało połączenie drogowe z Inowrocławiem i Toruniem, a w roku 1873 przeprowadzona została linia kolejowa. Właśnie te wydarzenia stworzyły możliwość dynamicznego rozwoju Gniewkowa.

W 1858 roku miasto liczyło już 1381 mieszkańców, z czego 120 osób zatrudnionych było w rzemiośle. Jedną trzecią rzemieślników stanowili pracownicy branży spożywczej (młynarze, piekarze, rzeźnicy), jedna czwarta związana była z innymi branżami. Wynika stąd, iż gniewkowskie rzemiosło nastawione było na zaspokojenie potrzeb lokalnego rynku. Te pozytywne zjawiska przemian ekonomicznych dały się zauważyć również w II połowie tego stulecia.

Od lat 70-tych datuje się bowiem rozwój przemysłu w Gniewkowie i jego najbliższych okolicach, powstały wówczas niewielkie zakłady przemysłowe. Proces ten związany był z rozwojem i intensyfikacją gospodarki rolnej w okolicach Gniewkowa i w całym zaborze pruskim. W tym okresie działały w okolicznych wsiach następujące zakłady przemysłowe:
- Cegielnia parowa B. Schwersens w Michałowie,
- Warsztat budowy i naprawy maszyn O. Schwartz Gniewkowo,
- Tartak parowy Fischer i Lentz Gniewkowo,
- Tartak parowy A. Nippe Gniewkowo,
- Młyn parowy i olejarnia M. Hirsch Gniewkowo,
- Młyn parowy I. Kallmann Gniewkowo,
- Cukrownia Wierzchosławice.

Jednakże ten okres - szczególne przełom XIX/XX wieku - był czasem bardzo trudnym dla Polaków ze względu na nasilającą się, drapieżną politykę germanizacji. Działo się to szczególnie w okresie rządów "żelaznego kanclerza" - Otto Bismarcka, który z wielką konsekwencją wprowadzał politykę kulturkampfu - politykę, w której nie było miejsca na polski język i kulturę. W ramach realizacji tej polityki usunięto język polski ze szkół i urzędów, zmieniano nazwy geograficzne z polskich na niemieckie, ograniczano działalność polskich placówek naukowych i kulturalnych, a na wsiach usuwano polskich chłopów z ziemi, wprowadzając zapisy prawne ograniczające, czy wręcz uniemożliwiające zakup ziemi, bądź budowy domów. Polityka germanizacji prowadzona była ze szczególną drapieżnością na terenach przygranicznych, a właśnie na takim obszarze leżało Gniewkowo (bliskość granicy rosyjskiej).

W roku 1879 nastąpiła zmiana nazwy miasta Gniewkowa na Argenau. Kilka lat później, tj. w 1886 roku, rozpoczęła swą działalność niemiecka Komisja Kolonizacyjna, a w roku 1894 pojawiła się w Gniewkowie zorganizowana grupa Hakaty, której naczelnym zadaniem było popieranie niemczyzny na wschodzie. Wkrótce rozpoczęło się usuwanie polskich chłopów z ziemi, a sprowadzanie w to miejsce osadników rolnych z Niemiec. Rugi chłopskie miały na obszarze Kujaw Zachodnich szeroki zasięg. Dotknęły one również wsie leżące wokół Gniewkowa, między innymi Lipie, Murzynko i Kijewo.

W latach 1902-1903 usunięto ostatecznie język polski ze szkół, pozbawiając polską młodzież możliwości nauki religii w rodzimym języku. Poczynania władz pruskich nie złamały ducha polskości, przeciwnie - przyczyniły się do większej integracji polskiego żywiołu. Polacy bowiem podjęli walkę z germanizacją, prowadząc ją na dwóch zasadniczych płaszczyznach: gospodarczej i kulturalnej.
Ta najdłuższa z wojen nowoczesnej Europy rozpoczęła się również w Gniewkowie. Na przełomie XIX/XX wieku powstało w mieście wiele znaczących polskich instytucji stawiających sobie za cel obronę narodowej tożsamości - języka, historii, kultury, a równocześnie dążenie do umocnienia polskiego potencjału ekonomicznego. Listę tych instytucji otwiera Towarzystwo Piusa założone w roku 1865, przekształcone w roku 1875 w Towarzystwo Przemysłowe. Prowadziło ono szeroką działalność edukacyjną, organizując liczne spotkania i odczyty. Posiadało też własną bibliotekę i czytelnię. Towarzystwo Przemysłowe stało się prawdziwą ostoją polskości w tym tak trudnym dla mieszkańców Gniewkowa okresie. Znanym wówczas działaczem TP był Kazimierz Milewski.

W roku 1880 założona została Ochotnicza Straż Pożarna. Niezwykle ważną rolę odegrało też powstałe w 1894 roku Kółko Rolnicze, którego inspiratorem był ksiądz Piotr Pacieszyński. W roku 1895 rozpoczęło w Gniewkowie działalność Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół". Stało się ono ważnym ogniwem utrwalania tożsamości narodowej mieszkańców Gniewkowa i okolic. W mieście ożywioną działalność prowadziły też: towarzystwo śpiewu "Paderewski" oraz Związki śpiewacze: "Cecylia i Harmonia" .W tym miejscu należy wspomnieć też o organizacjach, które próbowały politycznie jednoczyć żywioł polski . Można tu wymienić Towarzystwo Robotników - z 1900 r. oraz powstałe w 1912 r. Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej. Na przypomnienie zasługuje jeszcze i ten fakt, iż w roku 1910 powołano do życia Polskie Towarzystwo Wyborcze na miasto Gniewkowo celem integracji Polaków przed wyborami do pruskiego parlamentu.

Piękną kartę zapisali też mieszkańcy Gniewkowa i okolic, a szczególnie rodzice i młodzież, walcząc o polską szkołę .W latach 1906-7 miał miejsce - wzorem Wrześni - strajk szkolny w Gniewkowie i okolicznych szkołach wiejskich , tj. w Szadłowicach, Wielowsi, Suchatówce, Markowie. Już z tego krótkiego przeglądu polskich organizacji społeczno-kulturalnych możemy wnosić, iż świadomość narodowa mieszkańców Gniewkowa i okolic w tym trudnym okresie germanizacji była niezwykle żywa. Wielka w tym zasługa polskiej inteligencji i polskiego Kościoła. Świadczy o tym chociażby działalność gniewkowskich księży: Piotra Pacieszyńskiego, Władysława Haupy, Stanisława Wilińskiego, którzy na trwałe wpisali się w historię miasta i Kujaw.

Zbliżał się wybuch I wojny światowej. W roku 1910 Gniewkowo liczyło 3451 mieszkańców, wśród nich 2062 było katolikami, 1301 ewangelikami i baptystami, a resztę, tj. 68 osób, stanowili mieszkańcy wyznania mojżeszowego. W dalszym ciągu postępował rozwój ekonomiczny miasta. Na przełomie wieków powstało wiele nowych zakładów przemysłowych i warsztatów rzemieślniczych. Dane ze spisu przeprowadzonego w 1907 roku informują, że na przemysł i rzemiosło Gniewkowa składały się wówczas łącznie 134 zakłady, w tym 51 to warsztaty rzemieślnicze bez sił najemnych, 64 warsztaty zatrudniające do 5 osób i 19 zakładów zatrudniających 6 i więcej osób. W tym okresie w Gniewkowie funkcjonowały ogółem 72 zakłady handlowe i gastronomiczne, wśród których najwięcej było sklepów piekarniczych i rzeźnickich.

Rozwój ten przerwany został rozpoczęciem działań wojennych w roku 1914, jednak wybuch wojny niósł ze sobą iskierkę nadziei na wolność. Wolność ta przyszła do Polski 11.11.1918 roku. Odrodzone państwo polskie nie posiadało jednak jeszcze granic. Decyzje w tej sprawie zapaść miały na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku. Polacy mieszkający w Wielkopolsce i na Kujawach nie chcieli czekać - 27.12.1918 roku w Poznaniu rozpoczęło się Powstanie Wielkopolskie trwające do lutego 1919 roku. Powstanie jednak nie dotarło do Gniewkowa. Idący od Inowrocławia powstańcy zostali zatrzymani w pobliskiej Wielowsi przez silne zgromadzenie wojsk niemieckich.

Niepodległość przyszła do Gniewkowa dopiero 17.01.1920 roku z chwilą wkroczenia do miasta 4 pułku Ułanów Nadwiślańskich, wchodzącego w skład Armii Błękitnej generała J. Hallera (pułk ten stacjonował wówczas w Inowrocławiu). Podczas wyzwalania miasta w potyczce z Niemcami poległ plutonowy Gerhard Pająkowski, który stał się lokalnym bohaterem i któremu społeczność gniewkowska - wraz z członkami Związku Podoficerów Rezerwy w Toruniu - ufundowała pomnik wzniesiony na miejscowym rynku ( pomnik ten odsłonięto w maju 1939 roku, a już we wrześniu tego samego roku został zniszczony przez okupantów hitlerowskich ).

Z lat II wojny światowej

1 września 1939 roku rozpoczęła się II wojna światowa, wojna która zapisała tragiczną kartę w dziejach miasta i jego mieszkańców. 7.09.1939 r. do Gniewkowa wkroczyły wojska niemieckie. Wkrótce rozpoczęła się planowa eksterminacja ludności polskiej. Pierwsze egzekucje mieszkańców Gniewkowa miały już miejsce 12 września (Niemcy zamordowali 3 powstańców wielkopolskich). W czasie kolejnej egzekucji, jeszcze we wrześniu 1939 r. Niemcy zastrzelili 20 następnych osób, w tym kilku miejscowych Żydów. Planowa eksterminacja objęła głównie gniewkowską inteligencję, tj. miejscowych nauczycieli i księży. Z rąk okupanta śmierć ponieśli nauczyciele Szkoły Podstawowej nr 1 w Gniewkowie: Paweł Zawiłowicz, Hilary Smul, Franciszek Hanas, Franciszek Mierzwicki, Zofia i Edmund Frajerowie. Prześladowania objęły również duchownych. Ogółem w czasie II wojny światowej Niemcy zamordowali 107 mieszkańców Gniewkowa.
W tym też okresie miały miejsce masowe wysiedlenia Polaków - łącznie 480 osób, głównie ludzi młodych. Największa jednak tragedia lat okupacji hitlerowskiej rozegrała się w pobliskich lasach, w których to Niemcy wymordowali około 4,5 tysiąca ludzi (są to dane jedynie szacunkowe). Tylko w okresie między 8.10 a 15.12.1939 r. hitlerowcy rozstrzelali około 3 tys. więźniów (większość pomordowanych przywieziona była z obozu przejściowego w Inowrocławiu). W latach powojennych w lasach gniewkowskich w miejscu kaźni kilku tysięcy Polaków odsłonięty został we wrześniu 1939 roku pomnik będący hołdem pomordowanym a równocześnie przypomnieniem tych tragicznych wydarzeń.
21 stycznia 1945 roku do Gniewkowa wkroczyły wojska Armii Czerwonej. Kończy się okupacja hitlerowska. Władze w mieście objęła początkowo wojskowa komendantura radziecka. Rozpoczęło się budowanie nowej powojennej rzeczywistości i nowego systemu władzy oraz nowego ustroju. Rok 1945 zapowiadał budowę Polski Ludowej.

W powojennej Polsce

Wkrótce po odzyskaniu wolności rozpoczął się proces tworzenia nowych struktur administracja lokalnej. 10 marca 1945 roku ukonstytuowała się w Gniewkowie Miejska Rada Narodowa. Pierwszym burmistrzem został Feliks Adamski. Równocześnie w mieście i na terenie gminy rozpoczęła działalność Polska Partia Robotnicza ( przekształcona po kongresie zjednoczeniowym w grudniu 1948 roku w PZPR). Duże znaczenie w procesie formowania się nowych struktur władzy ludowej miało powstanie po wyzwoleniu Milicji Obywatelskiej w Gniewkowie. Tworzeniu systemu władzy ludowej towarzyszyły też zmiany strukturalne, własnościowe - tak w przemyśle, jak i w rolnictwie, co znajdowało chociażby wyraz w organizowaniu od roku 1945 państwowych gospodarstw rolnych w miejscu istniejących przed wojną majątków folwarcznych (np. w Markowie, Lipiu, Wierzbiczanach, Kaczkowie). Jakby obok tych przemian postępował proces odradzania się zwyczajnego codziennego życia. Już w pierwszych miesiącach 1945 r. dzieci gniewkowskie powróciły do szkół (w tym miejscu trzeba wyjaśnić, że w budynku SP nr 1 przy ulicy Toruńskiej od 1935 po rok 1948 funkcjonowała także SP nr 2 - przeniesiona później do obecnego budynku Zasadniczej Szkoły Zawodowej). W tymże 1945 r. podjęto w mieście naprawę urządzeń komunalnych: kanalizacji, wodociągów, elektryczności. Dalej zajęto się remontem dróg, a latach 1947-48 znaczne środki przeznaczono na naprawę budynków komunalnych w mieście. Jeszcze w roku 1945 rozpoczęła w Gniewkowie działalność Powszechna Spółdzielnia Spożywców. Szybko rosła liczba sklepów. Swą działalność wznowiły też zakłady przemysłowe oraz usługowe. Wymienić tu można zakłady bednarskie, kowalskie, Cegielnię w Michałowie, Zakłady Przemysłu Drzewnego [Bydgoskie Fabryki Mebli], Spółdzielnię Pracy Wosko-chemia [dawna fabryka świec W. Nogi]. Powstały też nowe znaczące zakłady jak Przetwórnia Owocowo-Warzywna [późniejszy Agrofroz, obecnie Bonduelle]. W roku 1950 powstaje zakład Przemysłu Ceramiki Budowlanej "Cerama", a w 1951 Spółdzielnia Pracy "Racjonalizator" [później "Przyjaźń"]. Wszystkie te zakłady na trwałe zapisały się w gospodarczy krajobraz środowiska lokalnego, dzieje zatrudniania miejscowej ludności. W tym miejscu trzeba jeszcze podkreślić, iż w Gniewkowie po zakończeniu wojny reaktywował swą działalność Bank Spółdzielczy (początki banku sięgają roku 1864, kiedy to w Gniewkowie istniało Towarzystwo Pożyczkowe, przekształcone w latach 90-tych XIX w. w Bank Ludowy). Od roku 1949 otwarty został w mieście ośrodek zdrowia (początkowo w dawnym budynku "Strzelca" - do roku 1958 kiedy to oddano do użytku Przychodnię Zdrowia). Wielkie zasługi dla rozwoju lokalnej służby zdrowia oddał doktor Jan Drecki - lekarz cieszšcy się ogromnym autorytetem wśród mieszkańców Gniewkowa.
Lata 50-te przyniosły zaostrzenie kursu politycznego w kraju. Okres stalinizmu odcisnął swe piętno również na terenie miasta i gminy Gniewkowo. W latach 1950-56 przystąpiono do przymusowej kolektywizacji. Zaczęto zmuszać rolników do wstępowania do spółdzielni produkcyjnych. Spółdzielnie produkcyjne organizowano praktycznie we wszystkich wsiach, w których ziemia pozostawała jeszcze w rękach chłopskich. Przełom 56r. zahamował ten proces. W latach 50-tych pojawiły się w Gniewkowie nowe inwestycje. W roku 1958 rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego, a w latach 1958-1959 oddano do użytku przy ul. Szosa Inowrocławska nowy budynek gniewkowskiego oddziału Bydgoskich Fabryk Mebli. W latach 60-tych - w ramach akcji 1000 szkół na tysiąclecie udostępniono młodzieży kilka obiektów szkolnych. W roku 1964 dzieci z SP nr 2 przeniosły się do nowego budynku przy ul. Dworcowej. Rozbudowano również w tym czasie szkoły w Murzynnie, Gaskach, Szadłowicach.
We wrześniu 1968 r. miasto obchodziło 700-lecie swego powstania. Odbyło się wtedy mnóstwo okolicznościowych uroczystości, pojawiło się też kilka publikacji dotyczących miasta, z których wymienić należy "Zarys dziejów Gniewkowa" autorstwa Z. Guldona i K. Wajdy. Obchody 700-lecia założenia grodu przyczyniły się do odnowienia i uporządkowania miasta dotyczyło to rynku, ulic, pojawiły się nowe chodniki, elewacje, place zabaw. Miasto zyskało wiele na swym wyglądzie.
W latach 70-tych i 80-tych nastąpił dalszy rozwój przemysłu. Rozbudowane Zakłady Przemysłu Ceramiki Budowlanej - "Cerama", Spółdzielnię Pracy "Przyjaźń" oraz Zakłady Przetwórstwa Warzywnego Agrofroz. Zakłady te obok Spółdzielni Pracy Wosko-chemia oraz Bydgoskich Fabryk Mebli należały wiodących, dając zatrudnienie mieszkańcom miasta i gminy. Równocześnie prężnie rozwijały się państwowe i spółdzielcze zakłady rolne na terenie gminy. To właśnie w tym okresie powstał Kombinat Rolny Wierzchosławice, w którego skład weszły wszystkie dotychczas istniejące PGR-y oraz SHR-y.
W latach 70-tych kontynuowana była rozbudowa Osiedla 700-lecia. Szybko rosła liczba mieszkańców miasta. W roku 1989 liczyło ono 7519 mieszkańców. Na terenie miasta i gminy pojawiły się nowe inwestycje. W latach 1986-1989 wzniesiono nowy budynek Szkoły Podstawowej w Wierzchosławicach wraz z piękną salą gimnastyczną. W 1991 r. oddano do użytku nowy budynek Banku Spółdzielczego (obecnie mieści się w nim również siedziba Policji). W latach 1992-1994 dobudowano nowe skrzydło przy Szkole Podstawowej nr 1 oraz wzniesiono nowoczesną, pełnowymiarową salę gimnastyczną z widownią na 400 miejsc. W tym też czasie rozbudowano Szkołę Podstawową nr 2 w Gniewkowie. W roku 1997 oddano do użytku miejską oczyszczalnie ścieków - oczyszczalnie-mechaniczno-biologiczną (o wydajności 5531m3 na dobę). W roku 1998 nastąpiło otwarcie nowej Przychodni Zdrowia, w której obecnie mieści się Gminny Zakład Opieki Zdrowotnej.
Jeżeli chodzi o dane liczbowe, to obszar gminy wynosi 19,944 ha, a ludność 15 tys. 600 (w tym w Gniewkowie 7 tys. 800). Użytki rolne zajmują 11,312 ha. Z kolei powierzchnia gruntów miejskich obejmuje 913 ha. Na terenie gminy znajdują się 22 sołectwa. Po reformie administracyjnej kraju z dniem 1.01.1999 r. miasto i gmina znalazły się w województwie kujawsko-pomorskim i powiecie inowrocławskim. Zgodnie z nową strukturą podziałów władz samorządowych Gniewkowo jest siedzibą Rady Miejskiej liczącej 24 radnych. Lata 90-te a jednej strony otworzyły duże możliwości rozwoju miasta i gminy, z drugiej zaś były czasem trudnych przemian. Po raz pierwszy w powojennej historii możemy mówić o tworzeniu autentycznej samorządności lokalnej, o prawdziwym wpływie mieszkańców na kształt i oblicze własnego środowiska. Jednak w latach 90-tych lokalna społeczność poniosła wysokie koszty transformacji gospodarczej. Wiele dotychczas dobrze funkcjonujących zakładów pracy musiało ograniczyć produkcję, co wiązało się ze zwolnieniami z pracy. Szczególnie trudna sytuacja panuje na wsi, zwłaszcza w tych miejscowościach, gdzie istniały PGR-y i SHR-y (obecnie większosć majątku po dawnych PGR-ach znajduje się w rękach dzierżawców, którzy otrzymali te ziemię z Agencji Rolnej Skarbu Państwa). W ostatnich latach bardzo niepokojącym zjawiskiem był fakt wysokiego bezrobocia, które wynosiło od 20% do 25% ogółem zatrudnionych.
Miasto i Gmina Gniewkowo mają jednak duże możliwości rozwoju. Składa się na to wiele czynników, by wymienić jedynie centralne położenie w województwie kujawsko-pomorskim, bliskość znaczących ośrodków miejskich (Toruń, Inowrocław, Bydgoszcz), dogodne połączenia drogowe i kolejowe. Istnieją też duże możliwości infrastruktury turystycznej na terenie miasta i gminy. Są takie plany, jednak ich realizacja wymaga znacznych nakładów finansowych. Czy miasto, czy środowisko lokalne wykorzysta tę szansę - czas pokaże.

Pieczęć miasta Gniewkowa